به گزارش خبرگزاری فرهنگ رضوی، پایگاه خبری طلیعه به مناسبت فرارسیدن اربعین حسینی و بررسی و تحلیل این واقعه و همچنین جایگاه و موقعیت این رویداد و حادثه عظیم بشری در فرهنگ و آیین تشیع و نیز تبیین چگونگی بهره برداری و استحصال تمدنی نوین و متعالی از این فرهنگ و رویکرد عظیم تاریخی و مذهبی و پیاده سازی آن در سطوح مختلف اجتماعی و فرهنگی جامعه، به سراغ حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک نیا، استاد سطوح عالی حوزه علّمیه و محقق و مولف در زمینه فضائل و خصائل اهل بیت(ع)، رفته و با وی گفتگوی مفصلی انجام داده که مشروح آن را در ادامه می خوانید؛

*استاد، فلسفه و مولفه رویداد و واقعه اربعین و جایگاه و موقعیت این رویداد در باور و فرهنگ عالم تشیع و نیز شاخصه های اثرگزار آن در فرهنگ شیعی چگونه تعریف و تبیین شده است؟   
در باب سبقه و تاریخچه واقعه اربعین و تشریح این رویداد عظیم باید بیان کرد که، طبق گفته و روایت بزرگان و عالمان بزرگوار عالم تشیع، در روز بیستم ماه صفر که به روز اربعین حسینی معروف و مشهور است، منقول است که رأس مبارک حضرت سیدالشهدا(ع) بعد از طی ایام مختلف در کوفه و شام، با بازگشت به کربلای معلی، به بدن پاک و مطهر ایشان متصل و توسط حضرت سجاد(ع) به خاک سپرده شد. باید گفت که طبق برخی از اسناد و روایات وارده از برخی از بزرگان دیگر، روز اربعین روزی است که اهل بیت پاک و مطهر حضرت سیدالشهدا(ع) بعد از مشقات و گرفتاری های بسیار که در اسارت و اسیری متحمل شدند در راه بازگشت به مدینه، در روز بیستم ماه صفر به کربلای معلی بازگشتند و طی مراحلی، رأس مبارک حضرت سیدالشهدا(ع) را همراه با بدن شریف ایشان به خاک سپردند.
نکته دیگر و قابل توجه در باب واژه اربعین این است که، این واژه و لغت در فرهنگ و آیین مبارک اسلام دارای ارزش و فضیلت معین و والایی است. در باب این لغت، معانی مختلفی بیان شده است مانند، فضیلت و ارزش حفظ و یادگیری چهل حدیث، اخلاص عمل در چهل روز، دعای عهد در چهل صباح، کمال عقل انسان در چهل سالگی، دعا در حق چهل مومن، شهادت چهل مومن برای آمرزش و مغفرت اموات، مبعوث شدن اکثرانبیاء(ع) در آستانه و سن چهل سالگی و روایت دیگر در این باب که، چهل شب توسل و دعا برای نائل شدن به زیارت حضرت حجت(عج)، ارزش روایی و جایگاه و موقعیت این معنی اسلامی و ایمانی را برای ما تبیین و تثبیت می نماید. واژه اربعین در برخی روایات و منابع، مظهر و مرز بین حق و باطل نیز بیان شده است. بنابراین در باب ارزش و مقام واژه اربعین باید عنوان کرد که، این مفهوم به دو دلیل و شاخصه مهم و اثر گزار می باشد، یکی سبقه و سابقه تاریخی و دیگری جایگاه و موقعیت این مفهوم و معنی در باور و آییین اسلامی و دینی.
در باب ورود اهل بیت(ع) و نیز ورود جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین حسینی و زیارت حضرت سیدالشهدا(ع)، روایاتی در منابع و متون اسلامی و شیعی وارد شده است. به طور نمونه، سید مرتضی علم الهدی، روایت نموده است که رأس مبارک حضرت سیدالشهدا(ع) در روز اربعین به پیکر شریف و مطهرایشان عودت داده شد. نمونه دیگر توسط ابوریحان بیرونی، محقق و اندیشمند بزرگ اسلامی بیان شده است. ابوریحان بیرونی در کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» می نویسد که، رأس مبارک و شریف حضرت سیدالشهدا(ع) در روز اربعین، به کربلای معلی بازگشت و همراه پیکر مطهر حضرت سیدالشهدا(ع) به خاک سپرده شد. زیارت اربعین که یکی از بزرگترین و معتبرترین ادعیه و زیارات شریف و متبرک است در این روز خوانده می شود. اهل بیت(ع) در این روز و دربازگشت به کربلای معلی به عزاداری و سوگواری برای حضرت سیدالشهدا(ع) پرداختند.
*رویکرد و مواجهه جامعه معاصر و هم عصر حضرات معصومین(ع) در برابر حادثه و واقعه عظیم عاشورا بعد از این واقعه چگونه بود؟ تأثیرات این واقعه و رویداد بعد از مراجعه و بازگشت اهل بیت(ع) به مدینه منوره چگونه بود؟
حرکات و مواجهاتی که بعد از واقعه عظیم عاشورا، در جامعه معاصر آن دوره اتفاق افتاد بیشتر در عرصه و موقعیت مقاومت و رویارویی با حاکمیت جبّار و خون ریز بنی امیّه شکل و قوام گرفت. اساساً رویداد و واقعه اربعین، یک رویداد مقاومتی و ایستادگی تبیین شده است در برابر حاکمان و جبّاران و ددمنشان تاریخ. باید اذعان کرد که، طبق اسناد و روایات، زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) در روز اربعین، از خود واقعه و رخداد عاشورا بزرگتر و سترگتر است. در روایت و از لسان مبارک حضرت امام عسگری(ع) در باب جایگاه و موقعیت اربعین آمده است که، یکی از نشانه های مومن زیارت اربعین حضرت سیدالشهدا(ع) است. این موقعیت برای این است که بعد از چهل روز از شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) با فرا رسیدن اربعین، به تدریج پیام و نهضت حضرت سیدالشهدا(ع) به اطلاع و آگاهی مردم رسید.
با فرارسیدن اربعین حسینی و با روشنگری و اطلاع رسانی عظیم حضرت سجاد(ع) و حضرت زینب(س)، دنیای اسلام و جهان تشیع به مرور، آماده قیام ها و نهضت های عظیم و پرشکوهی در مواجهه با استکبار و استبداد آن دوران شدند. در باب زیارت شریف اربعین که طبق روایات یکی از نشانه های فرد مومن ذکر شده است، آمده است که، این زیارت در روز و درکنار نمازهای روزانه خوانده شود. بنابراین رویکرد اربعین چه در دوره معاصر آن و چه در همه دوران، درس مقاومت و ایستادگی و آموختن آزادی و آزادگی است. در باب رویکرد جامعه هم عصر و دوره نهضت عظیم عاشورا، نکات دیگری نیز باید بیان شود، به طور نمونه، حضرت رسول اکرم(ص)، می فرمایند که، حضرت سیدالشهدا(ع) از من است و من از اویم، یعنی دین من و شریعت اسلام توسط حضرت سیدالشهدا(ع) در جهان ثبت و بسط داده خواهد شد و باز به طور نمونه حضرت رسول اکرم(ص) در باب جایگاه و موقعیت نهضت عظیم عاشورا بیان داشته اند که، شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) حرارت و شعله ای در قلوب مومنین خواهد انداخت که هرگز خاموش نخواهد شد. بعد از واقعه عظیم عاشورا در سال 61 هجری و به تبعیت از نهضت حضرت سیدالشهدا(ع) و اربعین حسینی و روشنگری های انجام گرفته، جنبش ها و نهضت های گوناگونی به تدریج در جهان اسلام و عالم تشیع شکل گرفت.
در کوفه جنبشی با هدایت و رهبری شخصی به نام «عبدالله بن عفیف ازْدِی» آغاز شد و با مطرح نمودن نام مبارک حضرت سیدالشهدا(ع) به اوج رسید و سپس با شهادت این بزرگوار به پایان رسید و یا قیام مردم سیستان که چند ماه بعد از واقعه عظیم عاشورا به پا شد. قیام دیگر در این باب، قیام مردم شهر مقدس مدینه است که به قیام«حره» معروف و مشهور است. قیام دیگر در این باب قیام توابین در کوفه است که در سال 65 هجری قمری به وقوع پیوست و قیام «مختار ثقفی» در کوفه در سال 66 هجری قمری به وقوع پیوست و همچنین قیام «زید بن علی» در کوفه که تمامی این قیام ها و نهضت ها بر گرفته از نهضت و قیام بزرگ وسترگ حضرت سیدالشهدا(ع) و واقعه عظیم اربعین در سال 61 هجری است.
*به نظر حضرتعالی، نکات مهم و اساسی رویکرد و حرکت عظیم عاشورا و وقوع رویدادی مانند مراسم اربعین حسینی، چه شاخصه ها و مولفه هایی جهت بهره مندی و ایجاد تمدنی نوین و متعالی بر مبنای مبانی و مولفه های الهی و اسلامی دارند؟
در این باب و در وهله اول می بایست که با مراجعه به متون و منابع اسلامی و شیعی، شاخصه ها و اولویت های نهضت حضرت سیدالشهدا(ع) را استخراج و استحصال نماییم و سپس با استفاده از این مولفه ها در جهت ایجاد تمدن و فرهنگ نوین الهی و اسلامی گام برداریم. در این مقوله باید گفت که، خود رویداد و واقعه عظیم اربعین حسینی، مولفه ای است که شاخصه ها و اولویت ها را به ما در تولید تمدن اسلامی عرضه می نماید. اگر به زیارت شریف و معتبر اربعین مراجعه شود، خواهید دید که در همین زیارت شریف، نکات و مسائل مهم و اساسی بیان شده است که قطعاً در تولید و دست یابی به تمدن و فرهنگ الهی و اسلامی می تواند راهگشا و تبیین کننده مسیر باشد. مسئله دیگر در باب رسیدن به تمدن اسلامی با استفاده از شاخصه ها و مولفه های عاشورا و اربعین حسینی، بحث ولایت و ولایت پذیری از امام معصوم (ع) و تبعیت از رهبری آگاه و راستین جامعه اسلامی است.
در زیارت شریف اربعین آمده است که«السَّلامُ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ حَبِیبِهِ»، یعنی اینکه سلام و درود به ولی خدا و دوست او، اگر ما این نکته و مهم را مورد نظر قرار دهیم که، رهبری جامعه باید درست جانشین خداوند وحبیب او باشد، قطعاً به یکی از اساسی ترین شاخصه های تمدن سازی اسلامی دست پیدا نموده ایم. این مهم، یعنی پیروی و تبعیت از رهبری جامع و کامل، اصلی است که مورد اهتمام و توجه عالمان و بزرگان نیز بوده است. در ادامه زیارت شریف اربعین آمده است که «السَّلامُ عَلَی خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ»، یعنی اینکه در راه رسیدن به تمدن الهی و اسلامی مهمترین اصل و اساس، پیروی و دنباله روی از محبوبین و مقرّبین دستگاه کبریایی  و خداوندی است. شاخصه و مولفه مهم دیگر در راه رسیدن به تمدن الهی و اسلامی از منویات و تعالیم اسلامی و حسینی، بحث عبودیت و بندگی کردن خداوند سبحان است. باز به طور نمونه در زیارت شریف اربعین می خوانیم«السَّلامُ عَلَی صَفِیِّ اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِیِّهِ» یعنی سلام و درود خداوند بر عبد صالح و بنده مخلص خداوند، بنابراین بحث بندگی و عبودیت، یکی از مولفه ها و شاخصه های اصلی و اساسی در نهضت و فرهنگ عاشورا و اربعین است.
جامعه و ارکان آن باید به طور اساسی ومتقن، پیروی و اطاعت محض از دستورات خداوند تبارک و تعالی داشته باشد، اگر این رویکرد مورد توجه و اهتمام جامعه قرار نگیرد، باید گفت که رسیدن به تمدن الهی و اسلامی غیر قابل دست یابی است. در تبعت و پیروی از بندگان و مقربان و امامان جامعه، در قرآن کریم نیز آیاتی وارد شده است. به طور نمونه در قرآن کریم و خطاب به حضرت موسی(ع) آمده است که«فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَیْنَاهُ رَحْمَهً مِّنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا»، بنابراین پیروی و تبعیت حضرت موسی(ع) از بنده و عبد صالح خداوند بود که رسالت و نبوت حضرت موسی(ع) را کامل و تکمیل نمود. بنابراین شاخصه عبودیت و تبعیت محض از فرامین و منویات الهی، مولفه بسیار مهم و اساسی دیگری است که، در راه و مسیر رسیدن به تمدن نوین الهی و اسلامی کارگشا خواهد بود.
مولفه اساسی و تأثیرگزار دیگر در راه و مسیر دست یابی به تمدن اسلامی که باید حتماً به آن توجه و اهتمام داشت، بحث تحمل و صبر بر مشقات و مصائب و مشکلات در راه آگاهی و بستر سازی جامعه، جهت پیاده سازی و ساری و جاری نمودن منویات الهی و اسلامی در آن است. در زیارت شریف اربعین آمده است«اَلسَّلامُ علی اَسیرِ الْکرُباتِ وَ قَتیلِ الْعَبَراتِ»، یعنی سلام و درود بر آقایی که مورد بسیاری از غم ها و مصائب جامعه قرار گرفت. حضرت سیدالشهدا(ع) مورد شدید ترین و سخت ترین مصائب و گرفتاری ها قرار گرفت تا اینکه جامعه و مردم مورد هدایت و صلاح قرار گیرند، بنابراین صبر و تحمل مشقات و گرفتاری ها درس بزرگی است که نهضت و حرکت عظیم حضرت سیدالشهدا(ع) درراه تحقق تمدن نوین اسلامی می تواند به مردم و جامعه ارائه نماید.
در روایت از امام صادق(ع) آمده است که «رنج و گرفتاری و مصائب انبیاء(ع) از همه مردم بیشتر و ناگوارتر بوده است»، بنابراین با تأسی به این رویکرد ها و مولفه ها، جامعه اسلامی و مردم در پیروی و تبعیت از انبیاء(ع)، نباید در مواجهه با ناملایمات و مشکلات دچار یأس و ناامیدی شوند، بلکه باید مانند حضرت سیدالشهدا(ع) و انبیاء(ع)، تمامی ناملایمات و گرفتاری ها را به جان بخرند تا بتوانند به تمدن و رویه الهی و اسلامی مورد نظر دست یابند. در روایت و از امام رضا(ع) مروی است که وقتی زمان ظهور و بروز عصر مهدوی و طلیعه آغاز علنی امامت حضرت حجت(عج)، فرا برسد، برای رسیدن به فرهنگ و تمدن اساسی الهی و اسلامی بی نهایت سختی و مشقت در مسیر و راه خواهد بود. در حال حاضر و درشرایط موجود نیز که با توجه به تشکیل و شکل گیری یک حکومت اسلامی در جامعه، هنوز نتوانسته ایم  آن طور که باید و شاید منویات و تعالیم الهی و اسلامی را در جامعه ساری و جاری نماییم باید گفت علت این است که، مومنین و مردم جامعه، آنگونه که باید و شاید مصائب و سختی ها را به جان نخریده اند و در این مسیر کوشش و مجاهدت اساسی و بنیادی نکرده اند.
شاخصه دیگر در راه و مسیر رسیدن به تمدن الهی و اسلامی از منویات و تعالیم نهضت عظیم عاشورا و واقعه اربعین، بحث روشنگری و عرضه صحیح و اصولی مبانی الهی و اسلامی در سطوح مختلف اجتماع و جامعه است. در این مسیر باید برای بیداری و آگاهی مردم و توده های آن تلاش و کوشش و مجاهدت کرد. در زیارت شریف اربعین می خوانیم که«خدایا ما شهادت می دهیم که حضرت سیدالشهدا(ع) جان گرامی و باارزش خود را فدا نمود تا مردم و جامعه با تعالیم و منویات الهی و اسلامی آگاه شوند» بنابراین آگاهی و بیداری مردم و جامعه از غفلت و نادانی و کج روی، اصل مهم و اساسی دیگری است که در باید دراین باب به آن توجه و دقت نمود.
نکته دیگر در این مقوله که باید بیان شود این نکته است که، جامعه و مردم باید بدعت ها و ضد ارزش ها را کنار بگذارند و سپس با پیاده سازی ارزش ها و اصول صحیح و متقن، جامعه را از آلودگی ها و کج اندیشی ها مصون سازند. بنا به تعبیری واضح و بیّن، فلسفه قیام حضرت سیدالشهدا(ع)، کنار زدن و از بین بردن بدعت ها و ضد ارزش ها می بود. حضرت سیدالشهدا(ع) در بیان فلسفه قیام خود می فرمایند« مردم من شما را به سوی خدا و رسول خدا(ص) دعوت می نمایم، زیرا سنت و بنیاد ارزشمند خدا و رسول اکرم(ص) از بین رفته است ارزشهای اساسی و بنیادی کنار رفته اند و ضد ارزش ها جایگزین شده اند، اگر شما فرمان مرا بپذیرید و امر مرا اطاعت کنید، من شما را به آن جامعه و مسیر و فرهنگی که مورد نظر خداوند تبارک و تعالی و رسول مکرم اسلام(ص) است هدایت و رهنمون خواهم کرد.»
بنابراین اگر ما و جامعه اسلامی ما، در این مسیر حرکت و تلاش نماید، قطعاً خداوند نیز همراه و یاری رسان خواهد بود و می توانیم انشاالله به آن تمدن و فرهنگ الهی و اساسی که مورد نظر خداوند و نبی مکرم اسلام(ص) و حضرت سیدالشهدا(ع) است، دست پیدا نماییم.